Αναζητώντας το ποιητικό απόλυτο
Μια νέα εκδοση του σολωμικού έργου επιχειρεί να το φέρει κοντά στους σημερινούς αναγνώστες
Της Τιτίκας Δημητρούλια
Διονύσιος Σολωμός
Εργα. Ποιήματα και πεζά
εισαγωγή - επιμέλεια - σχόλια: Δημ. Δημηρούλης
Συνοδεύεται από CD. Διαβάζει η Λυδία Κονιόρδου
εκδ. Μεταίχμιο
Ολες οι χώρες έχουν τον εθνικό τους ποιητή. Πολλές έχουν και περισσότερους - εξαρτάται από τις ιστορικές συνθήκες και τον εκάστοτε ορισμό του εθνικού. Στην Ελλάδα, πάντως, η ιδιότητα του εθνικού ποιητή δεν προστάτευσε τον Διονύσιο Σολωμό από την κοινή, ως επί το πλείστον, μοίρα των ποιητών - με εξαίρεση κάποιες ειδικές ιστορικές στιγμές: ο μύθος τους, πολύ συχνά, συγκαλύπτει το έργο τους. Η συνεχής ενασχόληση των φιλολόγων με το έργο του Σολωμού και το εκδοτικό πρόβλημά του, αλλά και η προσήλωση κάποιων ποιητών και αναγνωστών στην ποίησή του σε όλες τις εποχές, ουδεμία σχέση έχουν με την απήχησή του στο ευρύ κοινό, το οποίο τον έχει εν γένει ταυτίσει με το μοναδικό τυπωμένο, νεανικό έργο του που έγινε ο εθνικός μας ύμνος - και δη με τις πρώτες του στροφές. Για να ακριβολογούμε, ενώ το ευρύ κοινό γνωρίζει το όνομα και τον μύθο, συνεχίζει ώς τις μέρες μας να μην έχει ουσιαστική επαφή με το έργο του.
Απόσταση με το κοινό του
Το γεγονός αυτό δεν οφείλεται στην ιδιαιτερότητα του Σολωμού, ότι δηλαδή άφησε πίσω του «ένα λαβύρινθο αποσπασμάτων και όχι ένα εθνικό έπος», ότι κατέλιπε ένα έργο σε αναλογία προς το ανολοκλήρωτο του ελληνικού κράτους στα πρώτα βήματά του. Διότι ο φίλος του Σολωμού Ιάκωβος Πολυλάς φρόντισε να παραδώσει στο κοινό, μετά τον θάνατο του ποιητή, μια λίγο - πολύ συνεκτική εκδοχή της ποίησής του, έχοντας συνείδηση ότι οι αναγνώστες, και οι αναγνώστες της εποχής του κυρίως, που περίμεναν χρόνια ολόκληρα να ολοκληρώσει τα αριστουργήματά του («Αυτός διαρκώς έγραφε και οι θαυμαστές πάντα περίμεναν»), ήθελαν να διαβάσουν το έργο του με τον τρόπο που διάβαζαν και κάθε άλλο ποιητικό έργο. Χωρίς τις άπειρες παραλλαγές, τα χάσματα, τις ιταλικές σημειώσεις. Χωρίς την αγωνία της τελειότητας που αποπνέει αυτό το εν τω γίγνεσθαι έργο, το οποίο σύμφωνα με το ρομαντικό πρόταγμα συγκροτεί την ενότητά του μέσα από την πολλαπλότητα και το άνοιγμά του· μέσα από την αέναη ροή μιας ουσίας που δεν μπορεί να τελειωθεί, τη διαρκή πάλη της μορφής με την Ιδέα.
Η απόσταση ανάμεσα στον Σολωμό και στο κοινό του, πάντως, οφείλεται και στο γεγονός ότι, σχεδόν διακόσια χρόνια μετά, η θέση του, παρότι, όπως σωστά επισημαίνει ο Δημήτρης Δημηρούλης, ο μύθος έχει συναντήσει το θεσμό, δεν έχει ακόμα παγιωθεί στην Ελλάδα αλλά και στον κόσμο. Δεν έχει καθιερωθεί όπως ο Καβάφης, ως ένας «μεγάλος Ευρωπαίος ποιητής ελληνικής καταγωγής»· ως ένας μείζων ρομαντικός ποιητής που «συμπύκνωσε ιδεατά τη συνείδηση του τόπου, τη διεκδίκηση της καταγωγής, το όραμα της συλλογικής ταυτότητας, την ανάκτηση της λαϊκής γλώσσας και την κατάκτηση του ύφους». Ενας ποιητής που έχει πολλά να πει για τον καιρό, το έθνος, τη γλώσσα, την ανθρώπινη μοίρα, σε όλες τις εποχές και σε όλους τους λαούς. Και που διαβάζοντάς τον, ειδικά οι Ελληνες, μαθαίνουν να «διαβάζουν καλύτερα τον εαυτό τους».
Ολα τα παραθέματα ανήκουν στην εισαγωγή του Δ. Δημηρούλη, ο οποίος προσπαθεί με τη νέα αυτή έκδοση των έργων του Σολωμού, μετά τη μελέτη του «Φάκελος: Διονύσιος Σολωμός» (Μεταίχμιο 2003), να φέρει ξανά στο προσκήνιο όχι το μύθο, όχι τον άνθρωπο, αλλά το έργο, τους στίχους, τα σπαράγματα, το σολωμικό αρχείο δηλαδή. Ρευστό, μεταλλασσόμενο, φλογερό, «ένα λυρικό ολοκαύτωμα», το αρχείο δεν έχει τα σαφή και αμετακίνητα περιγράμματα του έργου, δεν κλείνεται μέσα σε οριοθετικές γραμμές, αλλά διαρκώς αναδιατάσσεται, ανασυγκροτείται, μετουσιώνοντας τα συστατικά του στοιχεία, ανοίγοντας νέες προοπτικές ανάγνωσης και ερμηνείας. Εκατόν πενήντα σχεδόν χρόνια μετά την έκδοση των «Ευρισκομένων» από τον Πολυλά (1859) και πενήντα περίπου χρόνια μετά την έκδοση των «Αυτογράφων», των χειρογράφων δηλαδή του ποιητή από τον Λίνο Πολίτη (1964), το σολωμικό αρχείο παραμένει ανοιχτό μέσα στο διαμελισμό, τον κατακερματισμό του.
Η έκδοση του Δημηρούλη, μονοτονική, δεν φιλοδοξεί να αποτελέσει μια νέα εκδοτική πρόταση του σολωμικού έργου, αλλά να φέρει τη σολωμική ποίηση κοντά στους σημερινούς αναγνώστες. Στηρίζεται αναπόφευκτα στον Πολυλά και στα «Αυτόγραφα», ενσωματώνοντας κατά περίπτωση και εκδοτικές προτάσεις άλλων μελετητών και προτάσσει την εργοβιογραφία του Σολωμού. Ακολουθεί τη χρονολογική σειρά των έργων και παραθέτει γλωσσάρι, αρκετές παραλλαγές, αντλημένες κυρίως από τον Πολυλά, και σχόλια. Παρότι λοιπόν η έκδοσή του δεν είναι αμιγώς χρηστική, είναι εμφανής ο προσανατολισμός της προς το ευρύ κοινό, σε συνδυασμό όμως με την έγνοια ανάδειξης της αποσπασματικότητας, του ανολοκλήρωτου της ποίησης του Σολωμού.
Αυτά ακριβώς τα δύο στοιχεία προσδίδουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο εγχείρημά του. Πρώτον, η έκδοση είναι η ίδια ανοιχτή σε πολλαπλές χρήσεις και αναγνώσεις, από την πλέον επιλεκτική ως την πιο αναλυτική. Δεύτερον, ο αναγνώστης, ασχέτως του πώς θέλει να διαβάσει τα έργα του Σολωμού, δεν μπορεί να παραβλέψει ότι πίσω από τη λιγότερο ή περισσότερο συνεκτική εικόνα των ποιημάτων που διαβάζει, αναλόγως με την εκάστοτε εκδοτική πρόταση, αναλυτική ή συνθετική, κρύβεται, πυρίκαυστος, η αγωνία του ποιητή να αγγίξει το απόλυτο. Σε κάθε στίχο που κράτησε ο Σολωμός αντιστοιχούν συχνά πολυάριθμοι άλλοι που απορρίφθηκαν, παρεμφερείς, εξίσου γοητευτικοί πολλές φορές, που μαζί με τις σημειώσεις του ποιητή αποτυπώνουν την οικοδόμηση των εικόνων και την απέλπιδα προσπάθειά του να συγκεράσει το υλικό και το άυλο, τη λογική και τη φαντασία, την Ιδέα και το αίσθημα, το φυσικό και το υπερφυσικό, το κλασικό και το ρομαντικό σε ένα είδος μεικτό αλλά νόμιμο και σε μια γλώσσα κατακτημένη με κόπο, από την αρχή φτιαγμένη, ιδρυτική της νεοελληνικής ποίησης.
Αξιόπιστη και χρηστική
Αν το απόσπασμα, όχι ως ερειπιώνας αλλά ως σπόρος ουσιώδους ενότητας, αποτελεί σήμερα κληρονομιά όχι μόνο του ρομαντισμού, αλλά και του μοντερνισμού, και του μεταμοντερνισμού, το σολωμικό επίτευγμα, της συγκρότησης αφηγήσεων που παραμένουν θεμελιακές παρά τον αποσπασματικό τους χαρακτήρα, είναι ίσως μια απάντηση σε πολλές σύγχρονες αισθητικές αναζητήσεις. Αν προσθέσουμε σ’ αυτά τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο ο Σολωμός, ως μεγάλος ποιητής, διαπλέκει την Ιστορία με την ανθρώπινη μοίρα, ορίζοντας παράλληλα την ελληνικότητα, και υποτάσσει την ελληνική γλώσσα στις αισθητικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις του, καταλαβαίνουμε γιατί η ανάγνωση του έργου του είναι σήμερα περισσότερο επίκαιρη από ποτέ. Μια έκδοση φιλολογικά αξιόπιστη και μαζί χρηστική, όπως αυτή του Δημηρούλη, παρουσιάζει ξανά τον Σολωμό σήμερα σε όσους προσδοκούν από την ποίηση την αισθητική απόλαυση αλλά και τη γνώση του εαυτού και του κόσμου - και αποτελεί προσφορά στην ίδια την ποίηση.
